Portal - Informator Obywatelski Osób Niewidomych

Europa, w tym również Polska stawia na aktywność osób niepełnosprawnych. Obecnie to jeden z najważniejszych celów polityki wielu krajów wobec tej grupy osób. Przyjmuje się, że około trzy czwarte osób z niepełnosprawnością jest zdolnych pracować, a niepełnosprawność nie powoduje wykluczenia z rynku pracy. Priorytetem polityki społecznej staje się aktywizacja zawodowa tej grupy.
Najwyższy poziom aktywności osób niepełnosprawnych stanowi praca zawodowa. Stała, na możliwie wysokim poziomie kompetencji i intensywności. Usuwanie wszelkich barier i wyrównywanie szans osób z dysfunkcją wzroku ma służyć poszerzaniu zakresu i poziomu tej aktywności.
Aktywność, szczególnie w sferze zawodowej, przeciwdziała marginalizacji, patologii, izolacji i wykluczeniu społecznemu, czyli zjawiskom sprzecznym z prawidłowym rozwojem i działaniem w zespołach z innymi ludźmi. W przypadku osób niepełnosprawnych jest najkrótszą drogą do integracji społecznej i zawodowej. Aktywność zawodowa jest więc wartością ważną nie tylko dla jednostki ale i dla całego społeczeństwa.
Na niski stopień aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych wpływają przede wszystkim bariery psychologiczne, mentalne oraz prawne. Bariery psychologiczne głównie wiążą się z załamaniem, utratą nadziei i rezygnacją. Bariery mentalne związane są z negatywnymi reakcjami i postawami otoczenia społecznego osób niepełnosprawnych. Reakcje te to okazywana niechęć, wrogość, dyskryminacja oraz obojętność sprawnej części społeczeństwa wobec problemów osób niewidomych i niedowidzących. W konsekwencji bariery te prowadzą do izolacji oraz stanowią główną przyczynę marginalizacji, spowolnienia procesu integracji społecznej a tym samym aktywności społecznej. Bariery prawne występują w systemie prawnym i są źródłem zniechęcenia do podjęcia jakichkolwiek działań w sferze aktywności zawodowej.
W Polsce ostatnio sytuacja na rynku pracy radykalnie się zmieniła. Kilka tysięcy niewidomych straciło pracę, a wskaźnik bezrobocia jest o wiele wyższy niż wśród osób pełnosprawnych. W dużych miastach o pracę znacznie łatwiej. Najgorsza sytuacja jest w małych miasteczkach i na wsi.
Renty są tak niskie, że skazują inwalidów prawie na wegetację. Nie pokrywają nawet podstawowych, codziennych wydatków. Dlatego znalezienie pracy staje się koniecznością. Osoby szukające zatrudnienia nierzadko mogą wykorzystać swoje możliwości. Urzędy pracy zatrudniają doradców zawodowych, ale ci nie mają zbyt dużo czasu by poświęcić go jednej osobie bezrobotnej. Tracą na tym również osoby niepełnosprawne. Takie osoby potrzebują doświadczonego doradcy, który doskonale orientuje się na rynku pracy dla tej grupy osób. Który potrafi dobrać odpowiednie szkolenie i właściwie pokieruje bezrobotnym. Dobry doradca zawodowy potrafi - wykorzystując swoją wiedzę, kompetencje, doświadczenie i umiejętności w pracy z osobami niepełnosprawnymi - kilkakrotnie podnieść szansę niepełnosprawnego na znalezienie odpowiedniej pracy. W Kutnie Urząd Pracy już dawno zrezygnował z pracownika, który zajmował się wyłącznie osobami z niepełnosprawnością. Byłam przez długi okres zarejestrowana w pośredniaku jako poszukująca pracy, ale nigdy nie otrzymałam stamtąd oferty zatrudnienia. Urzędniczka widząc moje rozżalenie pocieszała mnie mówiąc, że nie mają również zbyt wiele propozycji dla osób zdrowych. Wyrejestrowałam się i znalazłam pracę sama na własną rękę.
Nie można mówić o pełnej rehabilitacji, bez podjęcia pracy. Zatrudnienie podnosi poczucie własnej wartości i przywraca równowagę. Czyni nas pełnowartościowymi członkami społeczeństwa. Praca zawodowa ma zasadnicze znaczenie dla większości ludzi. W przypadku osób niewidomych i słabowidzących, z racji ograniczeń innych form aktywności, znaczenie to jest jeszcze większe. Zatrudnienie tworzy materialne podstawy egzystencji, podnosi standard życia. Bez możliwości zatrudnienia młodsi niewidomi nie mogą prawidłowo żyć, rozwijać swoich zdolności, założyć i utrzymać rodziny, uczestniczyć w życiu społecznym. Niewidomy nie musi być na rencie. Nie po to przecież przez wiele lat z dużym wyrzeczeniem uczył się i zdobywał zawód.
Niejednokrotnie zawód zdobyty przed utratą wzroku nie może być wykonywany po jego utracie. Z reguły niezbędna jest zmiana zawodu. Dla załamanych ludzi, którzy nie mogą pogodzić się z osobistą tragedią jest to bariera nie do pokonania. Zamykają się i izolują w domach z przeświadczeniem, że nic już w życiu nie osiągną i do niczego się nie nadają, a praca zawodowa to dla nich złudne marzenie.
Nieraz, aby powrócić na rynek pracy, trzeba znacznie zmniejszyć oczekiwania dotyczące pracy i stanowiska. Trzeba przyjąć strategię odbudowania swojej pozycji. Jej częścią jest zmniejszenie oczekiwań w pierwszym okresie powrotu na rynek pracy. Czasami warto zatrudnić się na staż czy wolontariat, aby pracodawca dostrzegł jak wartościowym i oddanym pracownikiem może być osoba z dysfunkcją wzroku. Wtedy zdarza się, że można dostać stały angaż. Nie każdy jednak chce pracować w ten sposób. Nieraz słyszę takie opinie: ”Masz taką pracę, która w ogóle cię nie rozwija, nie wykorzystujesz w niej swoich zdolności i umiejętności. Po co tyle lat się uczyłaś?” To prawda. Ja sama od kilku lat pracuję w domu przez Internet. Może to nie jest moja wymarzona praca? Ale pozwala mi poczuć się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa. Ma też dla mnie znaczenie rehabilitacyjne oraz pozwala mi na niezależność finansową.
Wysyłając CV do firmy niekiedy nie wiemy, czy zaznaczyć, że posiadamy orzeczenie o niepełnosprawności? Nie wiemy też czy firma w ogóle zatrudnia osoby niepełnosprawne? Jeżeli zadzwonimy tam i dopytamy się, będziemy mieli pewność czy firma zatrudnia takie osoby, czy obiekt jest dostosowany, czy firma korzysta z dofinansowania z PFRON do wynagrodzenia pracownika? Nawet wtedy, gdy wysyłamy CV do firmy zatrudniającej osoby z orzeczeniem, najważniejsze powinny być nasze kompetencje, kwalifikacje, chęć rozwoju i podjęcia pracy a nie posiadanie „najważniejszego atutu” w postaci orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Wiele osób na rozmowie kwalifikacyjnej nie potrafi powiedzieć o swojej niepełnosprawności spokojnie i precyzyjnie niezależnie od tego czy jest ona widoczna czy nie. Trzeba się nauczyć o tym mówić tak, aby nie wystraszyć pracodawcy. Wiele osób, które szukają pracy po doświadczeniach i wielu rozczarowaniach często już nie wierzy, że znajdą pracę. Podczas rozmowy kwalifikacyjnej pracodawca bez problemu zorientuje się, że ma przed sobą osobę która nie wierzy w siebie i w swoje możliwości. Czy będzie chciał zatrudnić takiego pracownika?
Podjęcie pracy ograniczają także przepisy rentowe. Gdy inwalidztwo powstało przed ukończeniem szesnastego roku życia, to niewidomy lub słabowidzący ma prawo jedynie do renty socjalnej. Jest ona nieopodatkowana, nie można skorzystać z żadnych odliczeń. Od niedawna można było będąc posiadaczem takiej renty trochę więcej dorobić. Jeszcze kilka lat temu podejmując pracę trzeba było ją zawiesić. Gdy skończyłam liceum otrzymałam również „taką socjalkę”. Zaczęły się „schody”, gdy wyszłam za mąż i musiałam zmienić miejsce zamieszkania. Urzędniczki z MOPS-u obiecały, że się mną zajmą jak tylko zmienię meldunek. Oczywiście musiałam wypełniać i podpisywać najróżniejsze dokumenty a pracownice MOPS-u przychodziły przeprowadzać wywiady środowiskowe. Ale pieniędzy nie otrzymywałam przez trzy miesiące. Pani dyrektor, gdy poszłam aby wyjaśniła tą sytuację, przyjęła mnie na korytarzu. Byłam za to świadkiem, że kiedy pijany sąsiad zrobił awanturę to wtedy biegały przy nim wszystkie urzędniczki. Szybko załatwił to co chciał a ja odeszłam „z kwitkiem”. Tego było już za wiele: „nie będę chodziła tam jak po jałmużnę” - pomyślałam. Mąż miał rentę uczniowską i dlatego wiedziałam, że mogę ubiegać się o rentę z ZUS-u. W ostatnim momencie, pod koniec dziewiątego miesiąca ciąży, stanęłam po raz kolejny na komisji lekarskiej i ZUS przyznał mi rentę uczniowską. Obydwoje z mężem z chorobą oczu zmagamy się od urodzenia. I dlatego, że nasz wzrok uległ znacznemu pogorszeniu podczas nauki w szkole ponadpodstawowej, otrzymaliśmy renty uczniowskie. Jest to niezbyt wysoka renta, która jest ryczałtowana. Nawet jeżeli po uznaniu inwalidztwa podjęliśmy pracę, nasza renta nie podlegała wzrostowi za każdy przepracowany rok. Dopiero przy naliczaniu emerytury będą brane pod uwagę lata pracy.
Wielu ludzi niepełnosprawnych nie szuka pracy gdyż uważa, że to się nie opłaca. Że zarobki są „niegodne”. Obawiają się również, że w ogóle mogą utracić tą i tak „głodową” rentę. Wiele też osób podejmując pracę boi się, że jeżeli będą zmuszone zawiesić rentę to pojawi się problem z powrotem do tych świadczeń, gdy utracą pracę.
Pracodawcy, często boją się zatrudniać osoby z niepełnosprawnością wzrokową w obawie przed problemami. Czasami również nie znają możliwości takiej osoby. Sądzą, że brakuje jej odpowiedniego wykształcenia i kwalifikacji. Starając się o pracę, mamy mniejsze szanse niż ubiegająca się o to stanowisko osoba widząca z takim samym wykształceniem.
Jest wśród nas wiele osób, którym udało się w pełni realizować w pracy zawodowej. Są w naszym środowisku świetni informatycy, tłumacze, pedagodzy, psycholodzy, dziennikarze, historycy, muzycy, itp. Możemy pracować w wielu ciekawych i dających satysfakcję zawodach.
W Polsce mamy zróżnicowane wsparcie dla zpch i otwartego rynku pracy. Zróżnicowanie warunków powodują zakłócenia w konkurencyjności firm. Bo jedna firma funkcjonuje łatwiej, a druga dużo trudniej. System wsparcia zatrudnienia musi być stabilny i jasny, aby pracodawcy nie byli narażeni na uznaniowość organizacji organów administracji.
W naszym kraju mamy dwa rodzaje orzecznictwa o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, czyli orzecznictwo pozarentowe i rentowe. Tym ostatnim zajmuje się ZUS. Te dwa orzecznictwa stwarzają wiele konfliktów, powodują spore zamieszanie i chaos, gdyż zdaniem znawców są one niespójne i skutkuje to różną ich interpretacją. Osoby niepełnosprawne są zagubione i sądzą, że są niezdolne do pracy. Jeśli posiadają znaczny stopień niepełnosprawności a nawet umiarkowany to we wskazaniach do zatrudnienia jest napisane „Nie dotyczy”. Pracodawcy również gubią się i nie chcą zatrudniać niepełnosprawnych uznanych przez orzecznictwo jako „niezdolnych do pracy”. Boją się głównie odpowiedzialności, gdyby coś zdarzyło się takiemu pracownikowi w trakcie pracy. Urzędnicy także nie potrafią zrozumieć jak osoba prawnie uznana za niezdolną do pracy może pracować w zgodzie z obowiązującym prawem. Ze mną było podobnie, nie szukałam długo pracy mylnie sądząc, że nikt nie będzie chciał mnie zatrudnić, gdyż w orzeczeniu jest napisane „niezdolny do pracy”.
Gdy otrzymałam papiery z firmy do zatrudnienia nie wierzyłam, że uda mi się podjąć pracę, bo sądziłam, że nie „przejdę” badań wstępnych. Okazało się, że wszystko jest w porządku. Mogę pracować. Tyle lat myślałam, że dla mnie osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności nie ma żadnej pracy.
Wiele firm w bardzo łatwy sposób uzyskuje zwolnienie z obowiązku zatrudniania osób niepełnosprawnych i system niestety zaczyna być używany w sposób sprzeczny z założeniami i celami. Ma to niestety bezpośredni wpływ na cały system wspierania zatrudnienia osób z niepełnosprawnością. Mnóstwo instytucji i firm szuka sposobu jak uzyskać zwolnienie z wpłat na PFRON za to, iż nie zatrudniają wymaganych 6% osób niepełnosprawnych. Zamiast zatrudniać osoby z niepełnosprawnością wolą wysyłać już pracujących po orzeczenia o niepełnosprawności. Inną często stosowaną przez pracodawców praktyką jest zmuszenie pracowników zpch, aby załatwili sobie wyższy stopień lub stracą pracę. Firmy w ten sposób chcą utrzymać wysokość dofinansowania.
Niejednokrotnie pracodawcy dofinansowanie z SODiR traktują jako bardzo sprawny mechanizm wspierania funkcjonowania własnej firmy. Środki z SODiR w rzeczywistości w ogóle nie wspierają osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Najwięcej korzystają z niego klienci kupujący produkty firmy, która zatrudnia osoby z niepełnosprawnością i oczywiście pracodawcy również. Osoba niepełnosprawna jest atrakcyjna dlatego, że dzięki jej zatrudnieniu firma zyskuje dofinansowanie za swoje wynagrodzenie.
W chwili obecnej rozpoczynają się prace nad nową Ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Rząd chce wprowadzić nową ustawę do końca kadencji. Wiele środowisk oczekuje różnych zmian, które niestety nierzadko się wykluczają. Planuje się jednak w nowej ustawie, by pomoc finansowa wspierała z chronionego jak i otwartego rynku pracy osoby z wszystkimi obecnymi stopniami i rodzajami niepełnosprawności. Nie można z pomocy wykluczyć osób z lekkim stopniem niepełnosprawności, bo byłby to jednak przejaw dyskryminacji. Mogłoby to niejednokrotnie skutkować zaprzestaniem rehabilitacji co z kolei może prowadzić do znacznego pogłębienia niepełnosprawności. Jakie będą zmiany w ustawie nie wiadomo? Ale rozważana jest również taka opcja, by dofinansowanie trafiało do osób niepełnosprawnych, aby mogli podnosić oni swoje kwalifikacje. Na asystenta i sprzęt, który pozwoli im np. dojechać do pracy. Ale by nie było wykorzystywane na wypłatę wynagrodzeń dla pracowników. Nie wyklucza się również, że nowa ustawa PFRON wyznaczy nowy, specjalny program na zakup odpowiedniego sprzętu takich jak komputery, protezy, wózki elektryczne, itp. W nowej ustawie mają się pojawić zapisy o usługach asystenckich, czyli np. pomoc osobie niepełnosprawnej w dotarciu do pracy. Czy nowa ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych spowoduje, że system będzie wykorzystywany w zgodzie z założeniami i celami?
Czy prawo przyczyni się do tego, że będzie nam osobom nie w pełni sprawnym łatwiej znaleźć pracę za godziwe wynagrodzenie?

Nie da się zaprzeczyć, iż osoby niewidome i niedowidzące borykają się z wieloma problemami, i to zarówno natury psychologicznej i społecznej, jak również z tymi dotyczącymi sfery zawodowej. Ze względu na niepełnosprawność, warunki pracy tych osób są zazwyczaj znacznie gorsze, gdyż trudno im znaleźć zatrudnienie na otwartym rynku pracy – dlatego też najwięcej osób niepełnosprawnych wykonuje swe obowiązki pracownicze w zakładach pracy chronionej.
I tutaj mamy niestety do czynienia z głęboko zakorzenionymi wśród pracodawców i społeczeństwa stereotypami. Bowiem generalnie uważa się, że z zatrudnieniem osoby niepełnosprawnej wiąże się mnóstwo problemów i że nie jest ona wydajnym pracownikiem. Wielu pracodawców czuje obawę przed zatrudnieniem tych osób, gdyż są przekonani, iż będą zmuszeni ponosić większe koszty, nieadekwatne do przydatności takiego pracownika.
Należy sobie uzmysłowić, że pracodawca, który myśli o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, nie musi ubiegać się o status zakładu pracy chronionej, co byłoby związane z przestrzeganiem znacznie zaostrzonych przepisów, m. in. BHP. Dla pracodawców z otwartego rynku pracy wymagania ustawodawcy są znacznie łagodniejsze. Poza tym, zatrudniając osobę niepełnosprawną można liczyć na wiele wymiernych korzyści finansowych, bezpośrednio wpływających na wynik finansowy przedsiębiorstwa. Są to tzw. subsydia płacowe. Dodatkowym plusem jest zwolnienie z konieczności płacenia obowiązkowych wpłat na PFRON – jeżeli zatrudnienie osób niepełnosprawnych wyniesie przynajmniej 6% całej załogi, wpłaty nie są odprowadzane.
Oczywiście, zatrudnienie niepełnosprawnych wiąże się również z ponoszeniem pewnych kosztów związanych z dostosowaniem stanowisk pracy. Jednakże i tu jest wyjście, ponieważ przedsiębiorca może skorzystać z prawa do zwrotu kosztów przystosowania oraz wyposażenia stanowiska pracy, jak również z refundacji kosztów szkoleń pracowników niepełnosprawnych. Bardzo dobrym rozwiązaniem wydaje się też coraz popularniejsza telepraca, gdyż jest związana z wykonywaniem obowiązków pracowniczych w domu, w najlepiej znanym przez niepełnosprawnego otoczeniu.
Tym, czego obawiają się pracodawcy, jest też często fakt, że zatrudniając osoby niepełnosprawne będą częściej kontrolowani niż inne firmy. Jest to prawda, jednak należy zwrócić uwagę, iż taka sytuacja dotyczy każdego przedsiębiorstwa korzystającego z pomocy publicznej.
Wydaje się, że kwestia zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest w dalszym ciągu tematem nie do końca jasnym i przejrzystym zarówno dla ewentualnych pracodawców, jak i całego społeczeństwa. Nie mamy w Polsce doskonałego prawa i z pewnością wiele należałoby tu jeszcze zmienić, ale najważniejsza jest zmiana nastawienia do niepełnosprawnych i traktowanie ich jako pełnoprawnych pracowników. Brak jest szeroko zakrojonych kampanii społecznych, które wskazywałyby korzyści z zatrudnienia niepełnosprawnych, i to zarówno dla nich samych, jak i pracodawców. Niewiele przedsiębiorstw zdaje sobie bowiem sprawę z tego, że pomimo kilku obowiązków nałożonych na nich z powodu zatrudnienia osoby niepełnosprawnej, zyski będą wielokrotnie większe: brak wpłacania określonych kwot na PFRON, korzystanie z dofinansowania, pozytywny wizerunek firmy oraz oddani pracownicy. Z drugiej strony, dla osoby niewidomej lub niedowidzącej praca często jest najlepszą formą rehabilitacji, gdyż umożliwia niezależność finansową i codzienny kontakt z otoczeniem. Taka osoba często jest bardziej zmotywowana do pracy, niż inni pracownicy – szanuje pracę, ponieważ jest świadoma trudności jej uzyskania. Dlatego też działania państwa i organizacji pozarządowych powinny iść w dwóch kierunkach – niepełnosprawnych należy motywować oraz informować m. in. o programach unijnych dotyczących kursów i szkoleń, a także finansujących kolejne stopnie wykształcenia, a pracodawców uświadamiać, że zatrudnienie osoby niepełnosprawnej jest proste i opłacalne.